AIPU HIZTEGIA

Gure guraso maitagarriek beren hizkuntz ederra etsai portitzek lurraren azpiraño sarturik arras ezkutatu nahiean darabiltela ikusi badute ere denpora luzean, gaurko egunean arkitzen da, beraren seme prestu leial argien bidez, auziak irabazirik, eder eta galant, pizkor eta sasoikoa txit, erdaldun mingain latz harroek honelakorik gertatzea uste ez bazuten ere.
Iztueta. Gipuzkoako probintziaren kondaira, 1847

Euskaldunai gertatzen zaikuna da, gauzarik bikainena eta ederrena ere, euskararen izenekoa baldin bada, ostikoperatzea, gehiago bage, bera azaletik bedere ezagutzen ez duten txoriburu puztuek.
Iztueta. Gipuzkoako probintziaren kondaira, 1847

Baionako azken apezpikuarentzat, 89 apez euskaldunek eskatu ginion Aita Sainduari gutarterat igor zezan euskara zakien apezpiku bat. Bainan gure eskaera ez zen onartua izan. Gu segur, Pariseko gobernuak bere “kontseilu onen” laguntza ekarri ziola izendatze horri.
Piarres Larzabal. Nere mendixkatik, 1999

Ehundaka urtetan ez zioten igarri gure aipaizek pulpitoko euskera eta herriarena ez zala bat, euskal senak arbuiatzen zituela latin jatorriko kulteranismoak.
Jon Etxaide. Amasei seme Euskalerriko, 1958

Utzi, utzi Gaztelako hitzera txoralda horri: mairu kutsu, judu kirats, beltz eta bilau usain gehiegi dabil herri horietan.
Manuel Larramendi. Corografía de Guipúzcoa, 1754

Ez da gurea dantza garaia, lanari lotzeko garaia baizik.
Jon Etxaide. Amasei seme Euskalerriko, 1958

Eiheralarreko erretorearen poza bidezkoa da euskera lehenengoz irarrita ikusirik, eta bere pozkide izan gaitezen gu ere. Alabaina, euskerari ez zaio oraindik dantza garaia heldu.
Jon Etxaide. Amasei seme Euskalerriko, 1958

Etxeparek euskera erabili zizun helburu, eta erlijinoa eta maitabidea beronen lagungarri.
Jon Etxaide. Amasei seme Euskalerriko, 1958

Axularri, euskerak berak baino erlijino egiak zabaltzeko kezkak ez ote zion gehiago eragin.
Jon Etxaide. Amasei seme Euskalerriko, 1958

Gure hizkuntza beste edozein herrikoa hainbat jasotzeko eskubide degu eta jaso ere egingo degu, euskera ez baita inoren morroitzako.
Jon Etxaide. Alos-torrea, 1949

Euskera haurren artean edo baserritarren artean soilki mintzatzeko dala derizkioten gizon makurrak erdeinuz zapuztu ditzagun.
Jon Etxaide. Alos-torrea, 1949

Sarri entzun dogu andrak izan dirala euskeraren etsairik gorrienak. Egia ete? Baietz uste dogu. Baina orain abertzaletasunak eragiten badeutsoe, barriro eurak zabalduko dabe euskera gozoa.
Lauaxeta. Emakume abertzaleak, 1931

Aspalditik buruan hartua daukat gogoeta bat, hauxe da: abertzaletasunaren erdi-erdiko erroa euskara dugu eta erro huni zor zakiona, gero eta gehiago piztu dadien emaiten ez badiogu, gure Euskal Herriaren maitetasuna alegiazkoa edo hutsa da.
Larreko. Gure berrielarazleri agur eta itz bat, 1916

Eskuara izan dut Euskal herria mutur batetik bertzera ibilteko pasaporterik hoberena.
Juan San Martin. Euskeraren inguruan, 1969

Euskara-erdara muga handiagoa da, gure herri barnean bertan, Bidasoako muga bera baino.
Juan San Martin. Euskeraren inguruan, 1969

Ezer ez doakio etniari hizkuntza baino lotuago.
Juan San Martin. Euskeraren inguruan, 1969

Filologoak, eskola-gizonak, linguista, hizkuntzaren aztertzaileak, gramatikoak… Hoek, gizon jakintsu guzti hoek, hizkuntza biziaren eta eskritorearen etsaiak dira. Gure hegalak moztutzen dituzte. haien artazietatik ihes egin behar dugu, honela gure ibilaldia luzeagoa izan dadin.
Gabriel Aresti. Lizardi, poeta, 1964

Uste nuen euskara nolabaiteko hizkuntza zela, ni letraduna izanik berehala nagusituko nintzaiola. Baina mami handiko hizkuntza dugu! Izugarri zuhurra, aberatsa bezain apaina!
Larreko. Monzon jaun euskaldunari, 1935

Euskeraren garbitasuna ez datza hitzen etimolojian, ezpada jatortasunean eta dotorezian.
Gabriel Aresti. Norbert Taueri eginiko gutuna, 1959

Nola nahi ditugu gureganatu galdu genituen eskubideak, gure esku daukaguna alde bat uzten badugu? Nork sinetsiko gaitu gogo osoaz eta bihotz biziaz ari garela gure Herriaren alde, baldin hunen erro biziena eihartzera doalarik, higitzen ere ez bagara?
Larreko. Gure berri helarazleri agur eta hitz bat, 1916

Abertzaletasunaren arabera ez bagara euskeldunak handitzen, ez ditugu gure aberriaren zimenduak ongi finkatuko.
Larreko. Ene maiteak, jo dezagun lehengo bideari, 1918

Egiaki, betidanik, mintzoaz berexten ginen, erdaldun arrotzak deituz euskeldun ez zirenak: baina mintzoa zokoratuz geroz gero eta gehiago erdaldunagotu ginen zoritxarrez.
Larreko. Arana Goiri´tar Sabin, 1916

Nik librietan ezarriz geroz, aitor die sabantenek, Uropako Akademia orotan, hanitx puntuz erdararen hizkuntza nahasi horien ororen nausi dela gure Uskara zahar eta ederra.
Agosti Xaho. Herritar ezinago maitiak!, 1852

Euskara… Eri dago, bai, baina ez da hilko, eta sendatu liteke euskaldunok hala nahi baldin badugu.
Antonio Arzak. Euskara, 1890

Zerutik edo Jaungoikoagandik, gizonen asmazio gabe, horien gaineko gauza bezala etorri zala, euskarak berak bere era eder eta armonia paregabean ondo seguru esaten edo adierazotzen du.
Agustin Kardaberaz. Euskeraren berri onak, 1761

Euskarak behar du izan euskotarren hizkuntza bakar ilunean eta agerian, etxean eta kalean, elizan eta kabaretean, zeruan eta infernuan.
Andima Ibinagabeitia. Odol gabeko matxinada, 1958-1960

Etxepareren oihua, mortu soilenean galdu zen. Zerbait behar zukeen bere baitan oihu harrigarri hark: aberri-arnasa.
Andima Ibinagabeitia. Arana-Goiri euskal idazle, 1953

Nik hizkuntza eli bat ikasi ditut, hizkuntza zale naiz eta; baina ez batean ez bertzean ez dut gure euskara bezalako literatur ezik aurkitu.
Jon Mirande. Andima Ibinagabeitiak egin elkarrizketa, 1953

Niretzat Englandekoak dira olerkaririk garaienak. Ez dakit hizkuntazk egin dituen poeta, ala poetek egin duten hizkuntza.
Jon Mirande. Andima Ibinagabeitiak egin elkarrizketa, 1953

Euskal bidean ez dugu haserrerik behar, adiskidetasun zintzoena baizik.
Andima Ibinagabeitia. Salbatore Mitxelena, “Ama-semeak Arantzazuko kondairan”, 1951

Aspalditik jakina baita: gorrietan, gereziak eta Eibarko sozialistak omen euskaltzale bakarrak.
Telesforo Monzon. Lurraren mintzoa, 1953

Bakoitzari bere hizkeraz egiten diola lurrak, egia hutsa. Guri euskaraz noski.
Telesforo Monzon. Lurraren mintzoa, 1953

Sumatuz euskaldunak ospetsu nahian
guretik deus ez duen hizkuntza mihian
sofritzen egoiten naiz horien erdian
gutaz ahalgetua, nigarra begian.
Xalbador. Nigarra begian, 1976

Hilobi huntan noizbait norbait balabila
zure izaitearen errestoen bila
lurpetik entzunen du deiadar bipila:
“Hemen dago ama bat bere haurrek hila!”
Xalbador. Ama Euskal Herria, 1976

Ama Euskal Herriaz naiz nahigabetua
uzterat doalakotz betikotz mundua
bere seme-alabez abandonatua:
nork barka dezaguke gure bekatua?
Xalbador. Ama Euskal Herria, 1976

Anai-arrebak, entzun ene aho hotsa:
izaite bat ez daike hezur hutsez osa:
herria da gorputza, hizkuntza bihotza
bertzetik berextean bitarik bakotxa
izaite horrendako segurra hilotza.
Xalbador. Herria eta hizkuntza, 1976

Bat herria goratzen arrotz baten gisa
arrotz-nahiak berriz herriaren hitza…
Gureak ja egin du, gaiten garbi mintza
lanopean bezala galduak gabiltza:
ez daizke bi nagusi batean zerbitza!
Xalbador. Herria eta hizkuntza, 1976

Euskera daukatenak hemengo Jaungoiko
lege zaharraren alde ez dira ibiliko
konforme dira hartzeko estatuto laiko
gure aurreko zaharrak hau ez zuten nahiko.
Telleri-Txiki. Euskaldunak, erne!, 1933

Gure aberatsak beti bezala, eusko-kulturari buruz soraio eta hotz. Pozik emango nieke astinaldi gogor bat burutik behera, merezi dutelakotz. Beharba egunen batean zartailua erabili beharko dugu.
Andima Ibinagabeitia. Jokin Zaitegiri egin gutuna, 1950-09-15

Euskerari arpegi emateko, osoa, langilea, adoretsua behar du gizonak, bideratuko zaizkion zoztorrak oro zapaldu eta porrokatzeko.
Andima Ibinagabeitia. Jokin Zaitegiri egin gutuna, 1947-09-26

Gure gazte denporako amets urdinei ez diet ukorik egiten, ez eta egingo ere. Egunen baten euskera hutsezko alderdi bat sortu beharko dugu Euzkadin, adiskide, bestela erdel-uholdeak betiko itoko gaitu.
Andima Ibinagabeitia. Jokin Zaitegiri egin gutuna, 1947-09-26

Mintzoen banaitiak dütü dierri güziak bederakatzen, hartan daude bederak tieso.
Jusef Egiategi. Lehen liburia edo filosofo huskaldunaren ekheia, 1785

Ez bahaiz, eskualduna, lehen bezain handi
apaldu gabe zutik bederen egon hadi.
Odolez eta fedez beti berdin garbi
beti tink’ atxikia hire eskuarari.
Zaldubi. Gauden gu eskualdun, 1893

Bagira zaiozute, hara hor Euskera
non datorren semeei loturak kentzera.
Pedro M. Otaño. Zutik, 1904
[Buenos Airesko Laurak Bat euskaletxearen egoitza berria mustu zeneko diskurtsoa. La Vasconia, 1904-11-20]

Euskaldunak daukoguz hemen asko eta asko, euskereari gorrotoa hartu dautsoenak, geuk abertzaleok maite dogulako bakarrik. Zein itsukeria handia!
Kirikiño. Euskerea eskoletan, 1913

Euskerea lehenengo, gure aberriaren arnasea, gure aberria izango bada behar-beharrekoa dana, ba ez dogu uste inor egongo danik euskera bagako eusko herririk izan leitekeenik.
Kirikiño. Gernikako batzarra, 1920

Ikusten dozuzanean euskaldun bi edo hiru edo gehiago, jeltzaleak izanik euren artean erderaz hitz egiten (eta hori eurrez ikusi zeinke), esaizu: Horreexek dozak Dregueral-en lagunak euskerea hilten.
Kirikiño. Dregueral-en lagunak, 1920

Galtzen bada, geure erruz izango da. Orain arte galdu dana be geure erruz galdu da. Geuk galduko dogu edo geuk irabaziko dogu.
Kirikiño. Edo geuk edo iñok ez, 1920

Euskerea inok ez dau jasoko geuk euskaldunok jaso ezik. Geuk gura badogu, bai, jasoko da, eta biziko da, erdaldun guztiak bere aurka egon arren be.
Kirikiño. Edo geuk edo iñok ez, 1920

Abertzaleak ez diran bazkunak, euskerearen alde dinarduela esan arren, ez dabe euskerea gaizkatuko. Baina… abertzale asko diran lakoak balira danak edo gehienak, abertzaletasunak be ez leuke gaizkatuko euskerea, ezta hurrik emon be! [...] Nire aburuz, horreek eurok sakatzen dautsoe zulorantza gure ele gaixo honi, espainiarrek eta espainiartzaleek baino gehiago.
Kirikiño. Abertzale asko eta euskerea, 1920

Inor ez dago ele bateko hitz guztiak dakizanik. Gizona, ele edo hizkeretan nahiz beste edozein jakinbidetan, beti dago zer edo zer ikasteko. Hementxe, geure euskeran jazoten da bestetara, hemen aurrez daukoguz gizonak euskera guztia zehatz dakienak, ezer ikasi behar ez dabenak.
Kirikiño. Jakiteko… ikasi, 1918

Gure 42ko motroiloa euskerea da.
Kirikiño. Sermoiak euskeraz Bilbon, 1915

Guk inoiz esaten dogunean “geure euskerea”, “geure” horretako “geu” horregaz adierazten dogu “Euskal Herria”, “euskaldun guztiok” batera, ez jeltzaleak bakarrik, gazbakoren batzuk aditu daben lez.
Kirikiño. Euskaldun ikurra, 1914

Ehun euskaldun huts bizi diran lekura sartu badaitez zortzi bat atzetar, laster ikusiko dozuez euskaldun makalak erderaz hitz egiten, mordoiloka bada be, atzetarrak, barriz, ezer ikasi ez dabela euskeraz.
Kirikiño. Orfeon Euskaria Gallartan, 1913

Baldin egin baliz euskaraz hanbat liburu, nola egin baita latinez, franseses, edo bertze erdaraz eta hitzkuntzaz, hek bezain aberats eta konplitu izanen zen euskara ere, eta baldin hala ez bada, euskaldunek berek dute falta eta ez euskarak.
Axular. Gero, 1643

Orai badirudi euskarak ahalke dela, arrotz dela, eztela jendartean ausart, entregu, bitore eta ez trebe. Zeren are bere herrikoen artean ere, ez baitakite batzuek, nola eskiriba, eta ez nola irakur.
Axular. Gero, 1643

Haur da nik nahi nukeien gauzetarik bat, ene enseiu aphur hunek kilika zinitzan eta gutizia, enseiu hobeago baten egitera eta ene hemengo falten ere erremediatzera. Zeren halatan, ez lizateke euskara hain labur, eskas eta ez hertsi, nola munduak uste baitu, eta baitaduka, dela.
Axular. Gero, 1643

Eztituzte euskaldun guztiek legeak eta azturak bat, eta ez euskarazko minzatzea ere, zeren erresumak baitituzte diferent.
Axular. Gero, 1643

Ea, bada, noiz mintzabidea bihurtzen zaigun jokabide.
Luis Mitxelena. Errialde-k egin elkarrizketa Zeruko Argian, 1975-02-02

Euskal Herrira bagatoz, honek ez zukeen iraungo egungo eguneraino, nik uste, iraun duen bezala, sendo nahiz makal, euskararik izan ez balu.
Luis Mitxelena. Errialde-k egin elkarrizketa Zeruko Argian, 1975-02-02

Euskera da gure bereizalderik nabariena.
Xabier Lizardi. Euskara andiki soñekoz II, 1930

Askoz ditu elkarrenganagotuko gizon biok bion euskerak, zalduna, erderaz ari dala, nekazari jazteak baino.
Xabier Lizardi. Euskera andiki soñekoz II, 1930

Ez dezala inork Euskal Herriaz esan behar izan: “Hemen datza bere burua hil zuan herria, are bizi izateko dina kemen izan ez zuan herri ergel lotsagarria!”.
Xabier Lizardi. Arrasateko Itzaldia, 1930

Bada, nik, nahiago det ibai txiki izan, baina ene urak neronek itsasora eramateko jabe, eta ez nere izena ta nere izana galdu, ibai haziago bati nere burua eman beharrez.
Xabier Lizardi. Arrasateko Itzaldia, 1930

Euskera ez da, nabarbenki, okerbide, jakinbide egin ez degulako; ez degu egin jakinbide zuzen eta ez makur.
Xabier Lizardi. Egia ikus dezagun, ama, 1930

Euskerari ele landuen artean toki txukun bat jadestea: horra guretzat egundoko ertilanik ederrena.
Xabier Lizardi. Bergara 1930′gna, 1929

Guk geronek ezetsiena: gure hizkuntza, euskera… Bitxi jaukal hori, eroek baino areago, guk lurperatu nahi-beharra!
Xabier Lizardi. Bergara 1930′gna, 1929

Gure gaizkakundea ala hondamendia, urte gutxien aukera baita, ez dago asti galtzerik.
Xabier Lizardi. Andoain ondoren gogoetak, 1929

Gizaldiak zehar, apaizak ez beste lagun eta aurreratzaile izan balitu euskerak, hobekixeago legoke gaixoa!
Xabier Lizardi. Andoain ondoren gogoetak, 1929

Ai euskara, euskara! Euskal Herrian jaio garenontzat lehen eskubide indenegablea!
Gabriel Aresti. Euskal-kideak, 1972

Ene arimaren ogia euskara da.
Gabriel Aresti. Euskal-kideak, 1972

Komentuetako kanpaiak eta zakur ibiltarien zaunkak datoz Elexabarritik Basurtura. Bilboko zeru gorrian izar batzuk edo hodei pare bat dibujatzen dira. Zigarro-punta batetik berria piztu. Azkenean, gizona ohearen gainean etzaten da, eta milagro batez lokartzen baldin bada, amets itsusiak ditu. Euskera bere ama dela, eta besartean duelarik, hil egiten zaiola. Bere anaiak deitzen ditu bere laguntzan, eta ez datoz.
Gabriel Aresti. Euskeraren izen poetikoak, 1967

Euskal Herria euskalduna izaten segi dezala nahi badugu, euskara bat eta bakar bat eduki behar dugu.
Gabriel Aresti. Lehengo eta oraingo euskal poesia herritarra, 1964

Euskal Herriaren heriotzaren ezaugarri eta seinale argi eta garbi bat nintzen ni ume denboran. Eta egun batean, hamabi urte nituelarik, nire buruaz lotsatu nintzen, euskaldun motz bat nintzela konturatu nintzen eta nire buruaz egin nintzen lotsatu.
Gabriel Aresti. Lehengo eta oraingo euskal poesia herritarra, 1964

Nork esanen du ogia maitatzen duela? Ogia ez da maitatzen, behar izaten da. Hala pasatzen zait niri euskararekin: ez dut maitatzen, behar izaten dut.
Gabriel Aresti. Poesia eta euskal poesia, 1960

Niretzat, euskara premia bat da.
Gabriel Aresti. Poesia eta euskal poesia, 1960

Beti ahulagoak amore ematen diolako indartsuagoari, euskaldunok izan gara beti amore eman diegunak erdaldunei, eta ez alderantziz.
Luis Mitxelena. Euskal literaturaren bereizgarri orokorrak, 1981

Eskuaraz mintza gaiten! Gauden eskualdun! Etxean lehena ez ote da hobe, ezen ez eta auzoan azkena?
Jean Barbier. Supazter xokoan, 1924

Orotan bekaizti dire gure Eskuara ederraz. Eskuara murdukatu nahiz, irri-egingarri ere ari zauzku arrotzak. Eskualdunak bakarrik ote dira bada mintzaira hortaz ahalketuko? Ahalkea bai, bainan ahalkea eskualdun horietarik zonbeiti, zeren duten beren ama itsuski hola ukatzen!
Jean Barbier. Supazter xokoan, 1924

Begira… Elizan, Etxean, Hilerrietan hartu guzia: sineste, errespetu, Jainkoaren beldur eta amodio. Horietarik deusik ez erain sekulan arrotzaren aintzinean eta haren beldurrez. Bainan, begira oroz gainetik gure mintzaira, Eskuara; eta Eskuarak gu gaitu begiraturen, pareta azkarrenak soldadoa egiten duen baino ere hobeki.
Jean Barbier. Supazter xokoan, 1924

Hain politikoa da euskararen alde lan egitea, [nola] euskararen alde lan ez egitea.
Ricardo Arregi. Gure jokabidea gaur, 1968

Herri baten, hizkera baten eskubideak ezin ditzake inork ere ostikopetu, ez Estatuak ez Elizak, are gutxiago Elizak. Eta gure artean, biek ostikopetu dituzte, eta nola!
Andima Ibinagabeitia. Donostiako seminario berria, 1954

Txepel hutsak, euskara baino erdara erabili nahiago duten alderdikideak. Etoi batzuk, jakintza eta kultura erdaraz sakatzen diguten guztiak. Saldu batzuk, erdara elizetan barreiatzen duten gotzain, apaiz eta lekaideak. Ziraun batzuk, erdara betiko zapuzten ez duten euskaldunak euskara soilik erabiltzeko. Zer itxaron ote dezakegu txepel, saldu, etoi eta ziraunez jositako herri batengandik?
Andima Ibinagabeitia. Ataurrekoa, 1954

Euskara ez dela aski abertzale zintzo izateko darasate… Eta erdal merkatari etoi bihurtu zaizkigu euskaldunak oro.
Andima Ibinagabeitia. Ataurrekoa, 1954

Gurean JEL alderdia izan da abertzaletasunaren harrobia, baita euskararen hilobia ere.
Andima Ibinagabeitia. Ataurrekoa, 1954

Populuak, berez, ez du batere lotsarik euskara ukatzeko eta arbuiatzeko.
Andima Ibinagabeitia. Populuaren eskuara, 1953

Baina nik galdetzen dizuet: non daude populuaren euskal titi oparoak? Non daude baserriko euskal simaur urrintsuak? Ez ditut nik behintzat inon ere ikusten, ez usnatzen.
Andima Ibinagabeitia. Populuaren eskuara, 1953

Hizkera kontuan ez dago beste biderik metodo totalak baizik.
Andima Ibinagabeitia. Euskararen auzia, 1953

Hileta joaz ez goaz inora ere.
Andima Ibinagabeitia. Euskararen auzia, 1953

Gure baitan daukagu izurririk kaltegarriena, gure hizkera auzian kalte eta hondamendi guztien iturria: alferkeria, nagikeria, etsipena.
Andima Ibinagabeitia. Euskararen auzia, 1953

Nik euskara dela esango nuke eusko naziotasunaren eustazpia, zimendua.
Andima Ibinagabeitia. Euskararen auzia, 1953

Gure ezpata garbitu, zorroztu eta gantzutu beharrean gaude, edonongo kultur zelaietan erabiltzeko.
Andima Ibinagabeitia. Buru-lan, kultur-lan (II), 1952

Nonbait idatzi zuen Eguzkitza zenak, arraina burutik usteltzen hasten dela. Gure hizkera ere burutik, gizon jakintsu edo jakintsu aipuzkoengandik hasi zitzaigun usteltzen, andeatzen.
Andima Ibinagabeitia. Buru-lan, kultur-lan (II), 1952

Gu erdaldundu ginealako, Arbola, zara ihartu.
Felipe Arrese Beitia. Jaungoikoa eta foruak, 1886

Izan leiteke hori halan baina niri ezetz dinost goguak:
baldin euskera pizten ez bada hiltzat daukadaz foruak.
Felipe Arrese Beitia. Ama euskeriari azken agurrak, 1880

Hebraieraren salbamenaren baldintzak ez ditugu ordea Euskal Herrian erideiten, eta gure herriak inoiz ere libratzen baditu lokarriak erdaldunen uztarritik, horrek ez du erran nahi “ipso facto” euskara salbaturik datekeenik.
Jon Mirande. Irlanda, haren egoera eta egungo estatua, 1954

Egin dezaguke kontu
lorea dala: ostikopean
norbaitek ibiltzen badu
are eta gehigo bere hitz-altxor
onak erakusten ditu.
Emeterio Arrese. Euskera, 1913

Eskara gustiok dodaz maite, eta gozo!
Manuel Larramendi. Gandarari egindako gutuna, 1763

Sinisterazo nahi digute, aditzen dala gaztelania are ikasi ez dutenen artean.
Manuel Larramendi. Euskara berriaren Carta Magna, 1747

Zahartu dek, atsotu dek, hainbeste urteren epean atsotu behar: baina itxok, oraindikan bizkorra zeagok, gaztetzera zeak, bazeakik bere burua txukunkiro edertzen, galantzen, apaintzen.
Manuel Larramendi. Euskaldunai osasuna, 1745

Baina ez bide du euskera gaisoak, are bere etxapean, ez seme, ez adiskide bihotz onez nahi dionik: eta hargatikan daude guziak hain geldi, hain isil, eskuak tolesturik, nahiz beztu ta itsuskitu dezatela, nahiz darabiltela oinen azpian.
Manuel Larramendi. Euskaldunai osasuna, 1745

Burlatzen naiz Garibaiez,
bai halaber Etxabez,
zeinak mintzatu baitire
erdaraz eskaldunez.
Joan Claveria. Bertze laudoriozko koplak, 1636

Erdaldunak ahal doazke zein bere herritara,
gogait eginik galduko ez dutela eskara.
Stephanus de Hirigoiti. Ludoriozko koplak, 1627

Erregeak behar ditu defendatu jendeak,
hizkuntza batekoak hain ungi nola bertzeak.
Ziburuko Etxeberri. Manual debozionezkoa, 1627

Miretsiko duzue agian nik –Euskal Herriko ez naizelarik– euskaraz eskiribatzeko ausartziaren hartzea. Baina, baldin konsidera badadi, edirenen duzue ez dela gauza hunetan ausartziarik, eta ez zer miretsirik: aitzitik, bertzela egin banu miretsi behar zatekeiela, eta erran, ahanzi zitzaitala neure eginbidea. Zeren Jainkoak niri hizkuntza hunen ikasteko antze apur bat eman derautanaz geroz, iduritzen zait hoben nukeiela, eta ere ezagutza gutitako eta esker gabe izanen ninzela, baldin Euskal Herrian ikasia Euskal Herriko probetxutan enplegatu ez banu.
Estebe Materre. Dotrina kristiana, 1617

Arüen egin dut neure pieza pobrea: hanko lengajea ez bada aski eder, hanko euskarak du ogena, eta ez euskaldunak.
Joan Tartas. Ontsa hiltzeko bidea, 1666

Euskaldun den gizon orok altxa beza buruia,
ezi huien lengoajea izanen da floria.
Bernat Etxepare. Linguae vasconum primitiae, 1545

Ezein ere lengoajerik, ez franzesa ez bertzerik,
orai ez da erideiten euskararen parerik.
Bernat Etxepare. Linguae vasconum primitiae, 1545

Zeren baskoak baitira abil, animos eta jentil, eta hetan izan baita, eta baita, zientzia guzietan letratu handirik, miraz nago, jauna, nola batere ez den asaiatu bere lengoaje propriaren faboretan euskaraz zerbait obra egitera eta eskributan imeitera, zeren ladin publika mundu guzietara bertze lengoajeak bezala, hain eskribatzeko on dela. Eta kausa honegatik gelditzen da abataturik, ezein reputazione bage, eta bertze nazione orok uste dute ezin deus ere eskriba daiteiela lengoaje hartan, nola bertze orok baitute eskribatzen berean.
Bernat Etxepare. Linguae vasconum primitiae, 1545

Herri euskera ikastea on da; baina horrez gainera, erabili dan gaietan nola erabili ikastea on da; baina horrez gainera, erabili ez dan gaietan nola erabili ikastea batere ez okerrago. Herri euskera, bai, nahi dan guzia, baina herriak ez bezala erabilia.
Orixe. Paul Gurenaren eskutitzak, 1958

Zenbaitek politika zikina egiten dute euskeraren inguruan. Nere politikakoa ez bada, tirrit horri. Euskeraz idazten dan guzia, irakurri egin behar genuke. Nik ikasi egin dut Eusko Gaztediko ikasleengandik, bai eta karlistengandik, bai eta komunistengandik, bai eta herriarengandik. Guzien ikasle naiz, eta oraindik ikasteko nago.
Orixe. Paul Gurenaren eskutitzak, 1958

Hizkuntza bat, sustraiez, olerki mundu bat da; eta hunengatixek, herri bakoitzak badu, hizkuntzan gorderik, bere olerkimena. Euskal Herriak euskera galduko balu, zinez esan liteke arimaz aldatuko litzakeala. Ez da dudarik.
Txillardegi. Euskaldun txapeldunei bi hitz, 1965

“Jalgi hadi plazara!” zioen gure Etxeparek, eta nik hau errepikatzen: “…ala hil hadi!”.
Txillardegi. Euskotarrak utikan!, 1965

Politikaren mailan eta erresumaren mailan, kondairaren mailan beraz, Euskal Herriak beste naziogarririk baduela esatea, ez da egia. Hizkuntzaz kanpo, Euskal Herriak ez ez du gaur, kondairaren mailan beti, aberri-norgarririk batere.
Txillardegi. Euskotarrak utikan!, 1965

Niretzat, euskera premia bat da. Nork esanen du ogia maitatzen duela? Ogia ez da maitatzen, behar izaten da. Hala pasatzen zait niri euskerarekin: ez dut maitatzen, behar izaten dut.
Gabriel Aresti. Poesia eta euskal poesia, 1960

Euskal Herriaren heriotzearen ezaugarri eta seinale argi eta garbi bat nintzan ni nire ume denboran. Eta egun batean, hamabi urte nitualarik, nire buruaz egin nintzan lotsatu. Eta handik liburudenda bateta joan nintzan, euskal ikaspide edo gramatika on bat erostera.
Gabriel Aresti. Lengo eta oraingo euskal poesia erritarra, 1964

Euskera, munduko Unamuno guztiek diotena gorabehera, hizkuntza poeta da.
Gabriel Aresti. Poesia eta euskal poesia, 1960

Unamuno harro eta urguilutsu zegoen bere arrazaz eta leinuaz, baina bihotzez gorrotatu izan zuen beti euskera.
Gabriel Aresti. Poesia eta euskal poesia, 1960

Euskera Jainkoaren aho-mihineko hizkuntza bereiz bat dala uste izaten degu: beti-garbi bat, herdoilezin bat; eta ez dakigu, guk hain errez egotzitako alderdi on horiek ustelak dirala eta gure zabarkeria zaharraren ume, euskera ez landuak sortu ditula.
Xabier Lizardi. Egia ikus dezagun, ama, 1930

Gure anaia hauen artean, mugaz honunzko alderdiko euskaldunen eri berberari ohar natzaio. Burujantzienak, jakitez ertenenak, euskeraz ahal duten gutxien ari izaten dira, nahiz jardungaia erreza izan…
Xabier Lizardi. Donapaleura joan-etorria, 1929

Euskararen arazoa ez da borondatekeriaren bitartez konponduko. Badakigu. Euskararen arazoa, instituzioen mailakoa delako, politikoa da osoki.
Txillardegi. Eire eta euskal elebitasuna, 1977